Ταφικές κρύπτες έχουν γίνει στόχος αρχαιοκάπηλων που κυνηγούν πολύτιμα ευρήματα, τα οποία φτάνουν να πωλούνται έναντι χιλιάδων δολαρίων.
«Αυτά τα αρχαιολογικά στρώματα έχουν μεγάλη σημασία. Όταν ανακατεύονται μεταξύ τους, γίνεται αδύνατο για τους αρχαιολόγους να κατανοήσουν τι βλέπουν», λέει ο Μοχάμεντ αλ-Φάρεζ, κάτοικος της Παλμύρας και ακτιβιστής της ΜΚΟ Heritage for Peace. Καθώς στέκεται πάνω από έναν κατεστραμμένο τάφο, σηκώνει ένα σπασμένο κομμάτι κεραμικού – ένα από τα πολλά που άφησαν πίσω τους οι λεηλάτες – δίπλα στα υπολείμματα ενός όλμου.
Η Παλμύρα, που χρονολογείται από τον 3ο αιώνα π.Χ., υπέστη τεράστιες καταστροφές κατά την περίοδο κυριαρχίας του Ισλαμικού Κράτους, με τους μαχητές να καταστρέφουν μνημεία, τα οποία χαρακτήριζαν ως ειδωλολατρικά.
Όμως η Παλμύρα δεν είναι η μόνη απειλούμενη. Αρχαιολόγοι και φορείς πολιτιστικής κληρονομιάς καταγγέλλουν ότι η λαθρανασκαφή και η διακίνηση αρχαιοτήτων στη Συρία έχουν εκτοξευτεί, ιδιαίτερα μετά την απομάκρυνση του Μπασάρ αλ-Άσαντ από την εξουσία τον Δεκέμβριο.
Το ερευνητικό πρόγραμμα ATHAR (Antiquities Trafficking and Heritage Anthropology Research Project), που μελετά τις διαδικτυακές αγορές αρχαιοτήτων, καταγράφει πάνω από 1.500 περιπτώσεις λαθρεμπορίου από το 2012, με το ένα τρίτο αυτών να έχει σημειωθεί μόνο από τον Δεκέμβριο.
«Με την πτώση του καθεστώτος, είδαμε μια δραματική αύξηση. Ό,τι περιορισμοί υπήρχαν, κατέρρευσαν», εξηγεί ο καθηγητής Άμρ αλ-Αζμ, συνδιευθυντής του ATHAR και καθηγητής στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο Shawnee στις ΗΠΑ.
Η κατάρρευση του κρατικού ελέγχου και η βαθιά φτώχεια έχουν οδηγήσει σε μια άτυπη «χρυσή εποχή» αρχαιοκαπηλίας. Η Συρία, στο επίκεντρο της αρχαίας Εύφορης Ημισελήνου, είναι γεμάτη με μωσαϊκά, αγάλματα και αντικείμενα που προσελκύουν συλλέκτες στη Δύση.
«Ποτέ δεν είχαμε δει τέτοια ταχύτητα. Ένα μωσαϊκό που παλιότερα χρειαζόταν έναν χρόνο για να πωληθεί, τώρα φεύγει σε δύο εβδομάδες», αναφέρει η Πολ Πομέροϊ, ειδική στη διακίνηση αρχαιοτήτων.
Η νέα κυβέρνηση της Συρίας, αν και καταδικάζει τη λεηλασία, έχει ελάχιστα μέσα για να ελέγξει την κατάσταση. Υπόσχεται αμοιβές για όσους επιστρέφουν ευρήματα και απειλεί με ποινές φυλάκισης μέχρι 15 έτη. Παρ’ όλα αυτά, η καθημερινή επιβίωση υπερισχύει.
Καταστήματα πώλησης ανιχνευτών μετάλλων έχουν πληθύνει, ενώ τα κοινωνικά δίκτυα προβάλλουν διαφημίσεις μοντέλων όπως το XTREM Hunter, αξίας περίπου 2.000 δολαρίων.
Άλλοι εμπλέκονται σε καλά οργανωμένα εγκληματικά δίκτυα. Ένα παρατηρητήριο στην πόλη Σαλαμίγια κατέγραψε σε βίντεο τοπίο γεμάτο ομοιόμορφες τρύπες βάθους 5 μέτρων σε αρχαιολογικό χώρο της Εποχής του Χαλκού.
«Δεν πλησιάζω. Φοβάμαι για την ασφάλειά μου», δηλώνει ερευνητής της περιοχής, ζητώντας να παραμείνει ανώνυμος λόγω φόβου για αντίποινα.
Σε άλλες περιπτώσεις, μωσαϊκά αφαιρούνται ολόκληρα από επαγγελματίες, και η διακίνηση γίνεται μέσα από πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.
Το Facebook έχει μετατραπεί σε βασική πύλη για το εμπόριο αρχαιοτήτων. Δημόσιες και ιδιωτικές ομάδες στην πλατφόρμα παρουσιάζουν προς πώληση από αρχαία νομίσματα και προτομές μέχρι ολόκληρα μωσαϊκά. Το πρόγραμμα ATHAR παρείχε στη Guardian υλικό με φωτογραφίες και βίντεο τέτοιων πωλήσεων.
Σε ένα βίντεο, ένας άντρας με συριακή προφορά δείχνει μωσαϊκό με τον Δία καθισμένο σε θρόνο. Αρχικά φαίνεται θαμμένο, όμως στη συνέχεια εμφανίζεται σε άλλη φωτογραφία ξεθάμενο. «Είναι μόνο ένα από τα τέσσερα που έχουμε», λέει με καμάρι.
Άλλοι κάνουν Facebook Live μέσα από ανασκαφές, ζητώντας καθοδήγηση από θεατές για το πού να σκάψουν.
Το Facebook απαγόρευσε επισήμως την πώληση αρχαιοτήτων το 2020, αλλά η πολιτική εφαρμόζεται ανεπαρκώς. «Η διακίνηση πολιτιστικής κληρονομιάς σε καιρό πολέμου είναι έγκλημα. Και το Facebook παίζει ρόλο σε αυτό», τονίζει η Πομέροι, η οποία παρακολουθεί δεκάδες τέτοιες ομάδες με συνολικά εκατοντάδες χιλιάδες μέλη.
Η Meta, μητρική εταιρεία του Facebook, δεν απάντησε στα ερωτήματα της Guardian.
Οι ομάδες αυτές λειτουργούν ως σύνδεσμοι μεταξύ ντόπιων λαθρανασκαφέων και διεθνών κυκλωμάτων που διοχετεύουν τα ευρήματα μέσω Ιορδανίας και Τουρκίας σε αγορές σε ΗΠΑ και Ευρώπη. Εκεί, με πλαστά έγγραφα, μπαίνουν στη «γκρίζα αγορά» και καταλήγουν σε νόμιμους οίκους δημοπρασιών.
Με το 90% του πληθυσμού να ζει σε συνθήκες φτώχειας, είναι σχεδόν αδύνατον να σταματήσουν απεγνωσμένοι άνθρωποι από το να ψάχνουν για «θησαυρούς». Οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι η λύση πρέπει να έρθει από τη Δύση – τον μεγαλύτερο αγοραστή.
«Θέλετε να σταματήσει αυτό; Σταματήστε τη ζήτηση στη Δύση», λέει ο Αζμ. «Εστιάζουμε μόνο στην προσφορά, για να μη δούμε την ευθύνη της ζήτησης.»
Στην Παλμύρα, ο Φάρεζ δεν μπορεί ακόμα να συμβιβαστεί με το μέγεθος της καταστροφής. Τα απομεινάρια του Ρωμαϊκού Θριάμβου και τα πρόσωπα από σαρκοφάγους στην Κρύπτη των Τριών Αδελφών είναι πια καταστραμμένα – έργα τόσο των τζιχαντιστών όσο και των λαθρανασκαφέων.
Το βράδυ, εκείνος και άλλοι κάτοικοι περιπολούν ανάμεσα στα ερείπια, αποφασισμένοι να προστατεύσουν ό,τι απέμεινε από μια πόλη που λεηλατείται εδώ και 15 χρόνια.